Nếu như hội họa là nghệ thuật của màu sắc, đường nét; âm nhạc là nghệ thuật của âm thanh tiết tấu thì di tích lịch sử là nghệ thuật của văn hóa. Di tích lịch sử là vật liệu, là chất liệu, là tiếng nói của văn hóa.
Chùa Sơn Hải tọa lạc trên một địa thế bằng phẳng, thuộc xóm Chùa, xã Nghi Yên, huyện Nghi Lộc. Chùa quay mặt về hướng Tây, lưng tựa rú Nga. Phía bên phải chùa là biển Cửa Hiển. Xa xa về hướng Đông Nam là dòng sông Cấm hiền hòa. Phía Đông Bắc có Bãi Lữ thơ mộng, tất cả góp nhặt tạo nên một Sơn Hải Tự sơn thủy hữu tình, đẹp như một bức tranh thủy mặc.
Tại đây đã lưu giữ, cất giấu nhiều giai thoại về Chùa Sơn Hải (người dân hay gọi đền Nẻ), một di tích lịch sử phải dày công bóc qua bao nhiêu lớp lá mới thấy hết được giá trị.
Sơn Hải tự được xây dựng để thờ Phật theo hệ phái Phật giáo Bắc Tông, các vị Phật, Bồ Tát được thờ ở chùa gồm có nhiều vị (tuy nhiên ở đây xin trình bày ba nhân vật) Tam Thế Phật, Phật Thích Ca Mâu Ni; Quan Âm Bồ Tát… Trải qua chiến tranh, một số đền miếu trong vùng bị hư hỏng, nhân dân đã rước long ngai, bài vị, tượng các thần về thờ hợp tự tại Chùa Sơn Hải như: Tứ vị Thánh Nương, thần Cao Sơn Cao Các, Tam Tòa Thánh Mẫu, Bạch Y Công Chúa, Sát Hải Đại Vương Hoàng Tá Thốn… Do đó, hiện nay tại chùa ngoài thờ Phật còn phối thờ các vị thần theo nguyên tắc “tiền Phật hậu Thần”.
Giá trị lịch sử
Chùa Sơn Hải được xây dựng thời Nguyễn, gồm 03 tòa Tiền đường, Thiêu hương và Chính điện. Chùa đã trải qua nhiều lần trùng tu, tôn tạo. Hiện nay, khuôn viên chùa có diện tích 4837,5 m2 gồm có các hạng mục sau: Tam quan và 5 tòa nhà liền nhau theo kiểu “trùng thiềm điệp ốc”.
Tam quan chùa Sơn Hải là công trình kiến trúc gốc còn khá nguyên vẹn, đây thực sự là điểm nhấn của di tích, tạo nên ấn tượng trong lòng du khách khi đến với chùa. Tam quan được xây bằng chất gạch thẻ, sò, mật mía đã tồn tại qua hàng trăm năm. Giá trị về mặt nghệ thuật chủ yếu tập trung trên các chi tiết được đắp bằng vôi vữa phản ánh được con mắt thẩm mỹ, phong cách sáng tạo của người nghệ nhân xưa. Đáng chú ý là các mảng trang trí trên Tam quan. Đây là những tư liệu sống động để thế hệ mai sau tìm hiểu nghiên cứu về các giá trị, phong cách kiến trúc nghệ thuật của thời Nguyễn.
Hiện, chùa Sơn Hải còn lưu giữ được một số công trình kiến trúc cổ là Tam quan và tòa thứ hai, kết cấu khá đẹp, cùng với hệ thống cây cổ thụ tạo nên vẻ đẹp cổ kính thanh u của chốn thiền môn. Người xưa chọn vị trí cao ráo, thoáng rộng, nằm thoai thoải trên gò đất cao, có núi, có biể bao bọc, ngày đêm thông reo, sóng vỗ. Vị trí địa lý của Chùa đã thể hiện được phong thuỷ tốt.
Những vết tích được lưu giữ đến tận ngày nay
Tại chùa Sơn Hải còn lưu giữ được một số pho tượng cổ kính có giá trị. Tượng làm bằng chất liệu gỗ, đồng, được vẽ thủ công với màu sắc gần gũi rất đặc biệt mà có lẽ chỉ có ở Việt Nam. Nhưng với bàn tay tài hoa và kỹ năng điêu luyện của nghệ nhân chỉ những gam màu cơ bản đỏ, đen, vàng đã thể hiện bộ tượng phật những nét chạm khắc mềm mại uyển chuyển thể hiện từ những chi tiết nhỏ như: cụm tóc xoắn trên đầu, miệng đức Phật nở nụ cười nhẹ, đôi tai rộng, bàn tay kết ấn nhẹ nhàng, khuôn mặt thần thái từ bi thánh thiện…; tượng Tam Tòa Thánh Mẫulại được thể hiện ở những nét như: đầu búi tóc, khuôn mặt phúc hậu, kiểu ao giao lĩnh để lộ yếm, hai chân ngồi xếp bằng, hai tay để trên đầu gối, tay phải ngửa lên, tay trái úp xuống; tượng Tứ Vị Thánh Nương được thể hiện ở những chi tiết ở tượng 02 bên có kích thước với hình dáng đầu búi tóc, khuôn mặt phúc hậu, kiểu ao giao lĩnh để lộ yếm, hai tay để trên đầu gối, tay phải ngửa lên, tay trái úp xuống đầy tính nghệ thuật. Tất cả đó thể hiện sự tỉ mỉ, sự kiên trì và tài năng thiên bẩm của người nghệ nhân. Đây là những tác phẩm nghệ thuật có giá trị cho muôn đời sau.
Chùa Sơn Hải là công trình tín ngưỡng, là địa điểm sinh hoạt văn hoá tâm linh của nhân dân trong vùng và du khách thập phương từ bao đời nay. Các hoạt động tín ngưỡng tại chùa không những đáp ứng nhu cầu hưởng thụ văn hoá, tâm linh của nhân dân địa phương mà còn giúp con người hướng thiện, cố kết cộng đồng. Thông qua các hoạt động thờ phụng, tế lễ tại chùa thể hiện đạo lý uống nước nhớ nguồn tốt đẹp vốn có từ lâu đời của địa phương nói riêng và dân tộc Việt Nam nói chung.
Nơi đây bốn bề là núi, quanh năm bao bọc, che chở, gìn giữ những “hơi thở” của thời gian. Sơn Hải tự im lìm, dung dị, nhưng tỏa hào quang. Vẫn còn đó với bụi nhân thế, Sơn Hải tự sẽ là điểm đến tuyệt vời khi du lịch tâm linh đang phát triển.